«Ֆրանսիան բնության ստեղծագործությունը չէ, պատմության ստեղծագործությունն է»

Գարեգին Ա երջանկահիշատակ կաթողիկոսը արդի հայ աստվածաբանության մեջ իր մնայուն աստվածաբանական եզրագիծն է թողել, որը տալիս է սկզբունքային պատասխաններ ներկա ժամանակի մարտահրավերների վերաբերյալ: Հայեցակարգային տեսանկյունից նա լուսաբանում է մշակույթի և եկեղեցու փոխհաղորդակցության անհրաժեշտությունն ու դրանից բխող հեռանկարները: Ջովաննի Գուայտայի հետ հարցազրույցի ժամանակ ասում է. «Մեր դարաշրջանը տարբերվում է ինչպես 5-րդ, այնպես էլ 18-րդ դարից: Եվ այս երկու դարերն էլ միմյանցից խիստ տարբեր են: Հայր Մխիթարի և Մխիթարյան միաբանների դերը հայ մշակույթի զարթոնքի գործում շատ մեծ է, բայց չի կարելի այդ դարաշրջանի մշակութային ողջ վերածնունդը վերագրել միայն Մխիթարյանների շարժմանը: 18-րդ դարում, մշակութային առումով, վանական ուրիշ եռանդուն միաբաններ էլ են եղել Հայաստանում և հատկապես Կոստանդնուպոլսում: Բացի դրանից, եթե այդ դարում տեղի է ունեցել հայ գրականության զարթոնք, ապա իսկական վերածնունդը կատարվել է 19-րդ դարում, երբ ընդլայնվեցին մեր կապերն արևմտյան մշակույթի հետ: Այդ դարերում աշխարհականներն սկսեցին մշակութային կյանքին ավելի գործուն մասնակցություն ունենալ, ինչը, սակայն չնվազեցրեց եկեղեցու բերած նպաստը հայ մշակույթին, որովհետև Հայաստանի, Թիֆլիսի, Կոստանդնուպոլսի և այլ վանքեր, հակառակ պատմական վերիվայրումներին, մնացել էին մշակութային շատ կարևոր կենտրոններ: Այսօր, խորհրդային վարչակարգի տապալումից հետո, հայ եկեղեցին ցանկանում է անմիջականորեն մասնակցել մշակույթի զարգացման գործին: Կարծում եմ, որ Հայաստանում նույնպես այսօր աշխարհականացումը գերիշխող տեղ է գրավել: Կիրառական գիտությունները, արդյունաբերությունը, ծնունդ են տվել որոշ նյութապաշտության, որը դարձել է մեր սպառողական հասարակության հիմնական հոգեբանությունը: Մշակույթն այսօր զրկված է իր ավանդական արժեքներից, այդ պատճառով էլ եկեղեցու ավանդը մշակույթի մեջ պետք է օգնի, որպեսզի վերջինս վերստին հայտնաբերի հոգևոր արժեքներ: Այսօր շատ են խոսում մշակույթի մեջ հավատքի ներթափանցման մասին. քրիստոնեական հավատքը պետք է իր արտահայտությունը գտնի յուրաքանչյուր առանձին մշակույթի մեջ: Բայց մշակույթի մեջ այդ ներթափանցումը մի շարժում է երկու ուղղությամբ. դա փոխներթափանցման, համադրման հարց է, բարի լուրի ու մարդկային մշակույթի հանդիպման հարց: Եկեղեցին չի կարող անտեսել կամ անցնել գիտական նոր մշակույթի խոշորագույն նվաճումների կողքով, որոնք, ի միջի այլոց, մեծ ծառայություններ են մատուցում Աստծու արարածներին: Խնդիրն այն է, որ հասկանանք, թե ինչպես պետք է այդ մշակույթի մեջ ներարկել մարդու ունեցած հոգևոր արժեքի իմաստը, որպեսզի նա չդառնա մեքենա, ինչը նշան է մարդկության հոգևոր աղքատացման: Չէ՞ որ կրոնի, մշակույթի, գիտության ընդհանուր նապատակը մարդու համակողմանի զարգացումն է՝ նրա մտավոր, նյութական, հոգևոր և բարոյական կողմերով:
Կա երկու բան, որոնք ինձ կարևոր են թվում հետխորհրդային այս նոր ժամանակաշրջանի համար: Առաջինը վերահայտնաբերումն է համայնավարությունից առաջ մեր ունեցածի՝ մեր քրիստոնեական մշակութային արմատների: Երկրորդը՝ մյուս մշակույթների հետ մեր կապի պահպանումը. մենք չենք կարող ներփակվել մեկուսացման մեջ: Մեր դարաշրջանը երկխոսություն է պահանջում քաղաքակրթությունների միջև: Բայց դա այնքան էլ դյուրին բան չէ: Նոր ենք դուրս եկել բռնի մեկուսացման վիճակից, որի մեջ գտնվում էինք խորհրդային վարչակարգի ընթացքում: Եվ այն ամենը, ինչն այդ ժամանակ արգելված էր, այնպիսի հակազդեցությամբ է հիմա որոնվում, որ կարծես կորցրել ենք տարբերակելու, ընտրություն կատարելու ունակությունը: Արևմտյան գրոհող ազդեցության դեմհանդիման մարդիկ չեն կարողանում ցորենը հարդից զանազանել: Անցումային այս պահի բարոյական մեծ շփոթի մեջ կարծում եմ, որ եկեղեցին, պետությունը, սփյուռքը և մեր բոլոր ոչ հայ բարեկամները, ովքեր ուզում են օգնել մեզ, պետք է ջանք գործադրեն լույս աշխարհ հանելու ճշմարիտ արժեքները: Նախ հարկավոր է տեսնել ազգայնանականության դրական կողմը. դա ազգային ինքնության զգացումն է: Մարդկային էակները չեն ծնվում ոչնչից, նրանք ժառանգում են իրենց պատմության արժեքները: Ես հիշում եմ Ֆրանսիայի նախկին վարչապետ Էդուարդ Բալադուրի մի արտահայտությունը. «Ֆրանսիան բնության ստեղծագործությունը չէ, պատմության ստեղծագործությունն է»: Որքան ճշմարիտ է ասված այս խոսքը նաև Հայաստանի համար: Մեզ՝ հայերիս համար ազգային պատկանելության զգացումը դարձել է շատ թանկարժեք ոչ միայն համայնավարության, այլև այն վերիվայրումների պատճառով, որոնց միջով անցել ենք մեր պատմության ամբողջ ընթացքում և որոնք վտանգել են մեր ազգային ինքնությունը: Բայց ինքնության այս զգացումը չի կարող նույնանալ բացառիկության զգացմանը: Ազգայնականությունն ինձ համար ընդհանուր ոչինչ չունի այն մոլեռանդության հետ, որը սեփական ազգը դարձնում է կուռք: Իմ ըմբռնմամբ, ազգայնականությունը մասնահատուկ ինքնության պատկանելության գիտակցումն է: Հաստատել իր ինքնությունը չի նշանակում կտրվել ուրիշի հետ հաղորդակցվելուց: Ընդհակառակը, այդ ինքնությունը շնչահեղձ լինելուց խուսափելու համար այլոց հետ հարաբերվելու կարիք ունի:
Կարծում եմ, որ ամենից առաջ ինքներս մեզ պետք է հարց տանք, թե ինչպես ենք հասկանում և արժևորում այն, ինչն անվանում ենք նյութական: Հարկ է հաղթահարել նյութ-հոգի հին երկճյուղումը, որը դեռևս գերիշխող է: Մենք՝ քրիստոնյաներս, նյութի մեջ պետք է տեսնենք Աստծու գործը: Ինչ-որ մեկն ասել է, որ «մշակույթը հոգու մղումն է նյութի մեջ»: Երկրորդ՝ աշխարհականության այս բարդ երևույթի մեջ անհրաժեշտ է տարբերակել այն, ինչը կարող է լինել դրական ու օգտակար, և այն, ինչը մոլեռանդություն է և ժխտում է ամեն անդրանցականություն: Եթե աշխարհականությունը մարդկային կյանքի բոլոր կողմերի, անցողիկ գործողությունների արժեքն ընդունելն է սրբության հետ կողք կողքի, ապա այդպիսի աշխարհականության նախակարապետներից մեկը Հիսուս Քրիստոսն է: Նրա ուսմունքի մեջ ոչ մի հակադրություն չենք գտնում աշխարհիկի ու սրբության միջև, քանի որ մարդկային կյանքի բոլոր դրսևորումները նրա համար կարևոր էին: Այդ բանը նա ապացուցում է Կանայի հարսանիքին իր մասնակցությամբ, ինչպես նաև այն իրողությամբ, որ ամեն ինչում բաժանում է իր ժողովրդի կյանքը... Մյուս կողմից` տվյալ ճշմարիտ միտումը կարող է այլասերվել, եթե հաստատվի սոսկ աշխարհիկ իրողությունների կարևորությունը: Այդ դեպքում նրան հաջողվում է բացառել Աստծու ներկայությունը մարդկային կյանքում: Մեր ժամանակակիցներից ոմանք մտածում են. «Մենք Աստծու կարիքը չունենք, քանզի հասել ենք այնպիսի զարգացման, որ չենք հանդուրժում որևէ կախվածություն որևէ գերագույն էակից»: Ես կարծում եմ, որ ծայրահեղ վիճակի հասած աշխարհականությունը երջանկության աղբյուր չէ մարդկության համար: Բայց հենց այս բացասական հաշվեկշիռն էլ հույժ փրկարար մի մարտահրավեր է եկեղեցու համար, և այն պետք է ընդունենք լրջորեն»:
Ըստ Գարեգին Ա կաթողիկոսի «Զրույցներ Ջովաննի Գուայտայի հետ» գրքի:

Հովհաննես ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ

Մեկնաբանություններ